Często zdarza się, szczególnie w sprawach rozwodowych, że przeciwnik procesowy chcąc udowodnić winę w rozkładzie pożycia małżeńskiego swojego małżonka powołuje na świadka jego lekarza, bądź też wprost wnosi o zobowiązanie np. psychologa o wydania notatek z sesji psychoterapeutycznych swojego pacjenta (to jest przypadek wzięty z praktyki).

Co musimy chronić?

Punktem wyjścia musi być zakreślenie zbioru informacji, które podlegają ochronie w ramach tajemnicy zawodowej. Art. 40 ust. 1 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza i lekarza dentysty wskazuje, że lekarz ma obowiązek zachowania w tajemnicy informacji związanych z pacjentem, a uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu. Odpowiednik tego przepisu występuje również  w ustawie z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów – art. 14 ust. 1 stanowi, że psycholog ma obowiązek zachowania w tajemnicy informacji związanych z klientem, uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu.

Powyższe definicje są nieco mylące. Dosłownie rzecz ujmując wynika z nich, że ochronie podlega wszystko o czym dowiedział się lekarz (psycholog) w związku ze świadczoną pomocą. W takim szerokim ujęciu nawet sam fakt świadczenia pomocy stanowiłby tajemnicę zawodową.

Celem tego artykułu jest przedstawienie, w miarę możliwości, prostego opisu pozwalającego postawić granicę pomiędzy tym co jest powszechnie dostępne a wewnętrzną sferą zaufania łączącą lekarza i pacjenta. Źródła prawa do tajemnicy lekarskiej poszukuje się w dobrach osobistych człowieka, w szczególności w prawie do prywatności. Problem dóbr osobistych jest nieco bardziej skomplikowany, lecz można zaryzykować twierdzenie, że uprawnienie do zachowania tajemnicy jest immanentnie związane z uniknięciem po stronie przeciętnego uprawnionego-świadczeniobiorcy uczucia wstydu, upokorzenia, odarcia z prywatności lub nawet intymności.

W dużym stopniu zakres tajemnicy wynika z wyczucia, empatii i wrażliwości lekarza (psychologa). Zakresem tajemnicy na pewno nie będzie objęty fakt, że dana osoba była w szpitalu na oddziale ortopedycznym lub też w przychodni POZ. Informacja taka nie może u nikogo wywoływać poczucia krzywdy. Co innego jednak się dzieje, gdy pacjent leczy się w szpitalu psychiatrycznym lub w klinice leczenia bezpłodności. Ujawnienie takich informacji ma bowiem co do zasady negatywne konotacje – prowadzi do wykluczenia i wywołuje uczucie krzywdy.

Przechodząc do przykładu, w procesie o zasądzenie odszkodowania z tytułu czynu niedozwolonego został powołany lekarz POZ na świadka celem wskazania czy w czasie zdarzenia czynu wywołującego szkodę pozwany pobierał świadczenia zdrowotne. Stroną wnioskującą o przeprowadzenie dowodu na okoliczność ustalenia miejsca pobytu pozwanego jest powód – poszkodowany. Pozwany – pacjent nie wyraził zgody na ujawnienie tajemnicy lekarskiej. W takiej sytuacji nie może być mowy o naruszeniu tajemnicy albowiem okoliczność na którą wezwany został świadek nie dotyczy wprost procesu leczniczego a jedynie miejsca pobytu pozwanego w określonym czasie.

Inaczej spawa będzie się jednak miała gdy nasz świadek- psycholog będzie świadczył o tym, że pozwany, dajmy na to ksiądz, korzysta regularnie z pomocy psychiatry- seksuologa, do którego sam go skierował. Pamiętać należy, że proces cywilny co do zasady jest jawny, a strony nie są zobowiązane do zachowania informacji, o których dowiedziały się w toku procesu.

Dokumentacja medyczna a tajemnica lekarska

Tajemnicą lekarską, a także tą związaną z wykonywaniem zawodu psychologa objęta jest również dokumentacja medyczna (lub też dokumentacja związana z prowadzoną terapią), ale tylko w zakresie, który obejmuje informacje objęte tą tajemnicą (bardzo ciekawie na ten temat wypowiedział się SO w Koszalinie w wyroku z dnia 28 grudnia 2005 r. w sprawie VII Ca 982/05). Zakres tej tajemnicy zależy od wielu różnych czynników, które należy analizować w odniesieniu do konkretnej sprawy (o zakresie tajemnicy lekarskiej m.in. WSA w Gorzowie Wlkp. w wyroku z dnia 29 stycznia 2014 r. w sprawie I SA/Go 624/13 – orzeczenie to nie ma charakteru uniwersalnego i ma swoje oparcie w określonym stanie faktycznym).

Pamiętać należy, iż zgodnie z treścią art. 248 § 1 Kpc każdy zobowiązany jest przedstawić na zarządzenie sądu dokument znajdujący się w jego posiadaniu i stanowiący dowód dla faktu istotnego w sprawie. Na tej podstawie zatem przeciwnik procesowy dysponenta tajemnicy lekarskiej (czyt. pacjenta) może żądać wydania dokumentacji medycznej. Żądanie takie ma jednak ograniczenia albowiem § 2 przywoływanego przepisu stanowi, że od obowiązku powyższego może uchylić się ta osoba która mogłaby odmówić zeznania. Powyższy przepis przewiduje wyjątki, ale dla klarowności sytuacji poprzestańmy na razie tylko na tym zastrzeżeniu.

Prawo do odmowy odpowiedzi na pytanie

Czy lekarz lub psycholog musi zatem odmówić odpowiedzi na pytania czy może jedynie skorzystać z tego prawa? Art. 261 § 2 Kpc nie pozostawia wątpliwości w tej materii: świadek może odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie, jeżeli pytanie mogłoby  być połączonej z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej, ale także wtedy gdy naraża świadka na bezpośrednią szkodę majątkową. Trzeba w tym miejscu jednak zaznaczyć że świadek- lekarz (psycholog) zawsze musi stawić się przed obliczem sądu gdy otrzymuje wezwanie na rozprawę w charakterze świadka, a także odpowiedzieć na zarządzenie sądu zobowiązującego do przedłożenia dokumentacji medycznej.

Nie ma więc wątpliwości, że w świetle Kpc prawo do odmowy odpowiedzi na pytania ma charakter woluntarystyczny i jest uprawnieniem, które aktualizuje przy zaistnieniu określonych przesłanek. Czy zatem lekarz może nie korzystać z ochrony prawnej, która wynika z przepisów postępowania cywilnego? Jak najbardziej tak, lecz wtedy naraża się na odpowiedzialność dyscyplinarną w związku z naruszeniem art. 23 KEL. Co więcej art. 4 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta przewiduje odpowiedzialność za zawinione naruszenie praw pacjenta- prawem takim jest obowiązek zachowania tajemnicy. W takiej sytuacji pacjent – pokrzywdzony może dochodzić odszkodowania, zadośćuczynienia. Odpowiedzialność ta stanowi narażenie na bezpośrednią szkodę majątkową, która stanowi alternatywną przesłankę do odmowy odpowiedzi na pytania.

Kiedy zatem lekarz lub psycholog nie może odmówić odpowiedzi na pytania w sprawie cywilnej lub przedstawienia dokumentacji medycznej?

Po pierwsze, wtedy gdy  osoba, której owe informacje dotyczą zwolni go z takiego obowiązku. Zwolnienie to może mieć charakter wyraźnego oświadczenia, ale może wynikać również z kontekstu sytuacji. Np. jeżeli pacjent (lub jego przedstawiciel ustawowy) wnioskuje o dowód z zeznań swojego lekarza jako świadka, lekarz nie ma możliwości odmówić składania zeznań i tym bardziej nie może odmówić przedstawienia pełnej dokumentacji medycznej (art. 14 ust. 2 pkt 3 ustawy o prawach pacjenta i rzeczniku praw pacjenta).

Drugi przypadek, który może uzasadniać obligatoryjne zwolnienie z tajemnicy jest sytuacja, w której zachowanie tajemnicy może stanowić zagrożenie dla życia lub zdrowia pacjenta lub innych osób (art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy o prawach pacjenta i rzeczniku praw pacjenta, art. 40 ust. 2 pkt 3 ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty, art. 14, ust. 3 pkt 1 ustawy o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów). W sprawach o ochronę dóbr osobistych np. zdrowia, często zdarza się, że osoba która jest bezpośrednim sprawcą szkody nie odpowiada z tego powodu, że nie można jej przypisać winy (np. jest psychicznie chora albo cierpi na ciężkie zaburzenia psychiczne). Jednym ze środków ochrony dóbr osobistych jest żądanie zaniechania działania godzącego w dobra osobiste uprawnionego. Jako, że kluczowe dla wyniku procesu jest ustalenie winy (a więc tego kto odpowiada) po stronie sprawcy szkody, a dobrem chronionym jest życie lub zdrowie powoda, zasadne jest wnioskowanie o przeprowadzenie dowodu np. z dokumentacji terapii psychologicznej.

W opisywanej sytuacji mamy  konflikt interesów – istotna tajemnica zawodowa przeciwko zdrowiu lub życiu chronionemu na drodze cywilnej. W tej konfrontacji zawsze silniejsze będzie prawo podmiotowe do (niezakłóconego) zdrowia lub życia. Gdy na szali procesu waży się życie lub zdrowie pacjenta albo  osób trzecich w zasadzie nie ma możliwości, aby lekarz mógł odmówić odpowiedzi na pytania lub przedstawienia dokumentacji medycznej.

Podsumowanie

Reasumując, należy stwierdzić że dokumentacja medyczna i a także informacje uzyskane w toku leczenia lub świadczenia pomocy psychologicznej podlegają ochronie w procesie cywilnym. Sąd nie ma możliwości prawnych zmuszenia nas do odpowiedzi na pytania, które stanowią istotną tajemnicę lekarską. Nie ma również obowiązku przedstawienia przed sądem dokumentacji medycznej (terapeutycznej) bez zgody osoby uprawnionej.

Warto zastanowić się czy dysponent tajemnicy zawodowej (świadczeniobiorca) może zwolnić swojego lekarza z części okoliczności, np. żądając przeprowadzenia dowodu z dokumentacji medycznej jedynie na określone okoliczności lub też w zakresie jednego dokumentu. W mojej ocenie postępowanie takie jest jak najbardziej dopuszczalne albowiem to uprawniony powinien decydować o tym jakie informacje jest gotowy ujawnić publicznie.

Ostatecznie wskazać należy jakie są skutki przeprowadzenia dowodu przed sądem cywilnym z naruszeniem przepisów o zachowaniu tajemnicy zawodowej. Przede wszystkim Sąd winien pouczyć świadka o możliwości odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania (nie wynika to wprost z przepisów, lecz praktyka już dawno uznała, że obowiązek taki spoczywa na sądzie przeprowadzającym dowód- wyrok SN z dnia 3 czerwca 2002 r. w sprawie  III KKN 342/99). Brak pouczenia (odnotowanego wyraźnie w protokole rozprawy), w przypadku gdy zeznania lekarza stanowią istotny element materiału dowodowego, skutkować mogą naruszeniem przepisów postępowania, które zaburzyło treść orzeczenia. Sąd odwoławczy w takiej sytuacji będzie zmuszony przeprowadzić dowód z zeznań po raz kolejny a złożona odmowa odpowiedzi na pytania spowoduje, że informacje uzyskane w toku przeprowadzenia „nielegalnego” dowodu przed sądem pierwszej instancji zostaną wyeliminowane z materiały dowodowego.

Warto powtórzyć, że ujawnienie tajemnicy lekarskiej skutkować w ramach procesu cywilnego skutkować może odpowiedzialnością z tytułu naruszenia praw pacjenta i naruszenia dóbr osobistych uprawnionego. Efektem tego lekarz, który składał zeznania może brać udział w następnym procesie, ale już nie w charakterze świadka w roli pozwanego.